„Ubogi jest ten, kto nie zna i nie miłuje ziemi, na której się urodził i żyje. Podobny jest do drzewa bez korzeni. Skąd może czerpać soki potrzebne do życia ?W jaki sposób będzie owocować ? Jak może on nakarmić swoje dzieci pozytywnymi uczuciami do własnej ziemi, jeśli sam ich nie zna ?”[1]

W dzisiejszych czasach, kiedy młodzież i dorośli zachłystują się życiem i kulturą zachodnią, a tym samym oddalają się od źródeł polskości, wychowanie regionalne nabiera szczególnego znaczenia. Edukacja regionalna ma na celu związanie dzieci z ich rodzinnym środowiskiem i dziedzictwem kulturowym własnego miasta, wsi i okolic, z których pochodzą. Odbywa się to poprzez zapoznawanie z historią dziejów tej ziemi, zachowanymi obiektami architektonicznymi, zabytkami kultury i pomnikami przyrody. Przedmiotem szczególnego zainteresowania są dawni i obecni mieszkańcy związani z losami miasta i okolicznymi wsiami, przejaw tutejszych tradycji, zwyczajów i obrzędów ludowych oraz osobliwości języka.

Edukacja regionalna ma przede wszystkim na celu wyrobienie w dzieciach przynależności do historii i tradycji, co z kolei wpływa na kształtowanie ważnych umiejętności współżycia w danej społeczności, rozwijanie zachowań prospołecznych, zaszczepianie postaw tolerancji wobec innych ludzi, szacunku dla odmiennych kultur i zachowań, tworzenie sytuacji umożliwiających współdziałanie z dorosłymi, szczególnie rodzicami, dziadkami, a także uznanymi fachowcami z różnych dziedzin.

Edukacja ta ma na celu poszukiwanie śladów przeszłości, spisywanie legend o mieście, zbieranie wspomnień z czasów młodości babć i dziadków. Dobrze pojęte kształcenie regionalne nie może odbywać się w formie encyklopedycznego przekazywania wiadomości przez nauczyciela. Dzieci powinny samodzielnie odkrywać własne związki z regionem, poznawać jego historię, legendy, obrzędy, tradycje i perspektywy rozwoju.[2] Temu właśnie służą spotkania z ciekawymi ludźmi: poetą, malarzem, historykiem, działaczem społecznym, przedstawicielem władz lokalnych, a także zwiedzanie wystaw malarskich rodzimych artystów, wycieczki, wywiady, konkursy, zbieractwo, gry dydaktyczne, tworzenie albumów, małych Izb Pamięci, kącików regionalnych.

Pojęcie regionalizmu nie jest pojęciem nowym, pojawiło się już w 1-szej połowie XIX w. ale w ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się wzrost zainteresowania edukacją regionalną, która nabiera szczególnego znaczenia. Poszukuje się przy tym metod wspomagających zróżnicowane interakcje edukacyjne w zakresie poznawania, poszanowania i pomnażania regionalnego dziedzictwa kulturowego. Edukacja regionalna wprowadza dziecko w autentyczny świat swej społeczności, świat przeżyć, emocji , piękna (czasem i brzydoty), doświadczeń i odkryć.

„Istotą edukacji regionalnej jest powrót do domu, do źródeł człowieka, do źródeł jego etyki i języka, do źródeł kultury domowej, lokalnej, regionalnej, narodowej i ogólnoludzkiej”.[3]

Zarówno przedszkole jak i szkoła powinny pomóc dziecku odpowiedzieć na pytania, takie jak: Kim jestem? Skąd pochodzę? Gdzie są moje korzenie? Aby tak się stało, należy uświadomić dzieciom kim byli ich przodkowie, jaki jest ich rodowód, skąd się wywodzą, co pozostawiły w spadku inne pokolenia.

Edukacja regionalna ma na celu zakorzenienie dziecka w jego regionalnym środowisku. Silne poczucie regionalnej tożsamości stanowi drogę prowadzącą do identyfikacji z wielką ojczyzną poprzez zakorzenienie w małej. Tak jak ptak, który opuszcza własne gniazdo, zatacza najpierw małe kręgi, tak i my powinniśmy najpierw umożliwić dziecku poznanie i zrozumienie jego „ małej ojczyzny”, najbliższych mu okolic, aby potem mogło ono tak jak ptak „ polecieć” dalej i poznać duża ojczyznę i świat.[4]

„Mała ojczyzna” to najbliższy świat dziecka, w którym żyje ono na co dzień, to najbliższy krajobraz, wszystko to, co obecne : przyroda, ludzie i stworzona przez nich kultura. To ich małe państwo, które jest częścią większej całości, graniczy z innymi małymi ojczyznami, wspólnie tworząc krainy i regiony, a potem jeszcze duża ojczyznę.

Edukacja regionalna jest bardzo ważna już na etapie edukacji przedszkolnej. Jej sens zamyka się stwierdzeniem „ zbliżać to, co nasze i małe, ku temu co wielkie, nie pozwalając temu co małe bezkształtnie się rozpłynąć”.[5]

„Mała ojczyzna” – to miasto, przedszkole, rodzina. Ojczyzna przedszkolaka jest blisko, na wyciągniecie ręki. Małe, lokalne ojczyzny uczą jak żyć i pracować nie tylko dla swego regionu, ale dla całego kraju. w edukacji regionalnej dzieci w wieku przedszkolnym można wykorzystać różne zagadnienia np. wybitni ludzie regionu, tradycje własnych rodzin na tle tradycji ludowych, obrzędy ludowe związane ze świętami, miejsca kultowe w regionie itp.

Edukacja ta wprowadza dzieci w przeszłość i współczesność. Przez bezpośredni kontakt ze środowiskiem umożliwia tworzenie więzi, pozwala dziecku określić swą przynależność. Poczucie więzi z rodziną, najbliższym środowiskiem, regionem jest zaczątkiem więzi opartej na więzi z narodem. Głównym zadaniem edukacji regionalnej jest przybliżenie dzieciom wiedzy o regionie, w którym żyją, oraz „kształtowanie poczucia własnej tożsamości nie jako postawy separacji, ale jako fundamentu tworzenia postaw otwartych, liberalnych, nastawionych na pluralizm ludzkich kultur i ich zrozumienie”.[6]

Edukacja regionalna powoduje wyzbywanie się kompleksów pochodzenia. Uświadamia dzieciom, że można i należy być dumnym ze swego regionu. w każdym wieku, bez względu na zajmowane stanowisko w hierarchii społecznej, myśl nasza biegnie do miejsca urodzenia - do miejscowości, w której spędziliśmy dzieciństwo, młodość. Człowiek wrasta w świat wartości stopniowo w toku wychowania i aktywności społecznej. Takie działanie powinno prowadzić do ukształtowania etycznego stosunku do „małej ojczyzny”, który staje się wartością samą w sobie oraz punktem odniesienia do innych wartości. Wpływa na postrzeganie, ocenę i rozumienie zaobserwowanych zjawisk i sytuacji, poprzez pryzmat własnej rzeczywistości, zdeterminowany kodem własnej kultury. Chroni przed zagubieniem w kulturze masowej i anonimowej społeczności. Uświadomienie sobie tej wartości daje dziecku szanse na życie w zgodzie z samym sobą, odnajdywanie harmonii i równowagi – bycia sobą i bycia u siebie.

Już od najmłodszych lat dzieci powinny być objęte edukacją regionalną. Jest ona tak samo ważna jak edukacja matematyczna, muzyczna czy plastyczna. Edukacja ta ma na celu zapoznanie dzieci z ich rodzinnym środowiskiem, dziedzictwem kulturowym regionu i okolic, z których pochodzą, zachowanymi zabytkami architektonicznymi oraz pomnikami przyrody.[7]

Wczesne poznanie regionu przez dzieci ma na celu pobudzenie uczuć przywiązania i miłości do własnych korzeni. Przedmiotem edukacji regionalnej są dawni i obecni mieszkańcy związani z losami miasta i okolic, przejawy tutejszych tradycji, zwyczajów i obrzędów ludowych oraz osobliwości języka.

Rozpoczynając edukację regionalną już w przedszkolu pozwalamy dziecku aktywnie uczestniczyć w tej edukacji, rozwijać własne zainteresowania kulturą regionu, ale i nabywać zdolności do samodzielnej pracy i odpowiedzialności za kształt „ małej ojczyzny” i jej dziedzictwo kulturowe. To z kolei pozwala na kształtowanie umiejętności współżycia w obecnej społeczności, rozwijanie zachowań prospołecznych, zaszczepianie postaw tolerancji wobec innych ludzi, szacunku dla odmiennych kultur i zachowań.

Już w przedszkolu dzieci mogą poszukiwać śladów przeszłości własnego regionu, zapoznawać się z legendą własnego miasta, poznawać tradycje związane z uroczystościami świąt religijnych i rodzinnych, poznawać pieśni, przyśpiewki, wierzenia, wróżby. Mogą także spotykać się z ciekawymi ludźmi- poetami, malarzami, działaczami społecznymi, twórcami ludowymi itp. Mogą zwiedzać wystawy malarskie rodzimych artystów, brać udział w konkursach dotyczących regionu, zbierać pamiątki własnych przodków, poznawać tradycje własnych rodzin na tle tradycji regionu.[8]

Edukację regionalną można rozpocząć już w grupie 3-5 latków. Dzieci w tym wieku są już w stanie przyswoić sobie pewne treści związane z najbliższym regionem. Oczywiście należy wychodzić od rzeczy bliskich dzieciom. a ojczyzną malucha jest przecież dom, przedszkole, podwórko, sąsiadujące z nim ulice.[9] Ukazanie dzieciom tego, co w ich rodzinnej miejscowości jest piękne, ciekawe, godne zaprezentowania, to najprostszy sposób budowania podstaw patriotycznych uczuć. Naturalnie jest to proces długotrwały i dokonujący się w ciągu wielu lat. W przedszkolu możemy zaszczepić tylko zalążki świadomości patriotycznej, które rozkwitać będą w miarę rozwoju całej osobowości dziecka. „ Każdy zakątek naszej ziemi może być przedmiotem zainteresowania dziecka, tu ono mieszka, tu jest jego rodzina”.[10] Kontakt z otoczeniem, obserwowanie zmian, które zachodzą w wyniku pracy człowieka, kształtują poczucie odpowiedzialności, rozwijają i utrwalają umiłowanie „własnej małej ojczyzny”. Dzieci zainteresowane regionem, odpowiednio zainspirowane przez nauczycielkę, samorzutnie podejmują tę problematykę w innych częściach dnia. Dzielą się spostrzeżeniami z ciekawych spotkań, oglądają zbiory, skupiają się przy kąciku regionalnym. Trzeba im tylko to umożliwić i tak przekazać informacje o regionie, aby nauczyły się nim cieszyć. W chwili obecnej jest wiele programów przeznaczonych do pracy z dziećmi przedszkolnymi, ale bez względu na różnice autorów, układ treści programowych przedstawia ujednolicone zagadnienia z zakresu edukacji regionalnej. Wszystkie łączy to, że mają na celu zapoznanie z dziedzictwem kulturowym własnego regionu- małej ojczyzny.

„Tu mieszkam i żyję”- a więc muszę znać pochodzenie swych własnych korzeni- to hasło przewodnie, jakie muszą zaszczepić nauczyciele wśród swych wychowanków.

Programy wychowania w przedszkolu z zakresu edukacji regionalnej zawierają hasła dotyczące osiągnięcia przez dziecko następujących umiejętności:

• znajomości własnej miejscowości, charakterystycznych obiektów wokół domu i przedszkola, herbu miejscowości, legendy, zabytków kultury i pomników przyrody, tradycji, zwyczajów, tańców, pląsów i przyśpiewek ludowych,[11]
• oglądania dzieł sztuki w najbliższym otoczeniu ( np. rzeźb, budowli), obcowania z fotografią, sztuką ludową, uczestniczenia w spotkaniach z ludowymi twórcami (rzeźbiarzami, hafciarkami, muzykami), zwiedzania muzeów, oglądania wystaw prac malarskich, rzeźb w galeriach wystaw artystycznych.[12]

Możliwości realizowania tych haseł programowych przez nauczyciela jest wiele. Edukacja regionalna zobowiązuje nauczyciela do świadomej, celowej i rzetelnej realizacji tych zadań, a tym samym do wychowania dzieci szanujących regionalne dziedzictwo kulturowe; do zaszczepiania w nich miłości do własnej „ małej ojczyzny”. Prace nad kształtowaniem u dzieci miłości do rodzinnego miasta, wsi czy osady można prowadzić w ciągu całego roku, wykorzystując nadarzające się sytuacje oraz planując różnorodne oddziaływania wychowawcze. Niemniej jednak filarem naszych działań jest owocna współpraca z Rodzicami, którzy podczas sytuacji dnia codziennego ukazują dzieciom Małą Ojczyznę. Pomagają zrozumieć jak wiele dla nas znaczy, że powinniśmy ją darzyć miłością i szacunkiem. z czasem, działania wzajemnie się uzupełniające pozwolą dziecku stworzyć własne poczucie tożsamości regionalnej oraz przywiązania do Małej Ojczyzny.

W Punkcie Przedszkolnym NANULAK realizujemy Projekt pt. „Kraków oczami małego dziecka – edukacja regionalna dla dzieci 2,5 – 5 letnich.” Aktualnie Projekt jest realizowany w ciągu roku szkolnego, stanowiąc uzupełnienie zajęć dydaktycznych. Najbliższą okazją do budowania w świadomości Dzieci poczucia tożsamości regionalnej będzie zapoznanie Ich z obrzędami towarzyszącymi nadejściu Wiosny oraz tradycjami Świąt Wielkiej Nocy. Projekt jest tak skonstruowany, by w odpowiedzi na kolejne wydarzenia „kalendarzowe” na bieżąco poszerzać zakres treści. Zajęcia są urozmaicone i w miarę możliwości „barwne”. Odpowiadając na potrzeby Maluszków oraz starszych Nanulaków przygotowałam scenariusze zajęć. Ich zadaniem jest uwrażliwić dzieci na najbliższą okolicę i wymiar Małej Ojczyzny, tradycje, zwyczaje i szeroko pojęty dorobek kulturalny Krakowa. Proces kształtowania się tożsamości regionalnej jest długotrwały i wielopoziomowy, dlatego też im wcześniej podejmiemy tę tematykę w zabawach i codzienności Dzieci, tym mocniejsze więzi będą czuły ze swoją miejscowością, a kiedyś również i krajem.

By Rodzice mogli być aktywnymi towarzyszami procesu kształtowania się tożsamości regionalnej u swoich Pociech, warto by poznali podstawowe treści wchodzące w skład edukacji regionalnej.

Mając na uwadze podstawową zasadę w edukacji małego dziecka, którą jest zapoznawanie go w pierwszej kolejności z tym, co mu bliskie; dopiero później z tym, co dalekie w pierwszej kolejności mówimy o przedszkolu, miejscu zamieszkania (ulica/ osiedle); dopiero w kolejnych etapach rozszerzamy obszary poznawania na miasto, województwo, kraj.

Pozwolę sobie przybliżyć zagadnienia, którymi będziemy się zajmować podczas zajęć. Są to:

• najbliższe otoczenie domu rodzinnego, sąsiedztwa i szkoły.
• ogólna charakterystyka geograficzna i kulturowa regionu oraz jego podstawowe nazewnictwo;
• główne symbole regionalne.
• święta, tradycje, obrzędy (dawne i aktualne)
• treści z obszaru języka regionu, gwary i nazewnictwa.
• elementy historii regionu i ich związki z historią i tradycją własnej rodziny.
• udział w tradycyjnych wydarzeniach poznając w ten sposób lokalne i regionalne tradycje, święta, obyczaje i zwyczaje.
• miejscowe podania, przysłowia, muzykę i architekturę, plastykę,
• tradycyjne rzemiosło, sztukę ludową i folklor.
• zapoznawanie dzieci z sylwetkami osób zasłużonych dla środowiska lokalnego, regionu i kraju
• zapoznawaniu dzieci z dziedzictwem kulturowym i historycznym
• Poznawanie zabytków kultury materialnej
• dzieje kultury regionu, w tym: kronikarstwo, historia i rozwój szkolnictwa, drukarstwo, sztuka, taniec, teatr, retoryka i literatura

Wszystkie z wymienionych zagadnień realizowane są w sposób ciekawy i odpowiedni do wieku i możliwości percepcyjnych Dzieci. Ogólnie zarysowane treści nabierają kształtu podczas realizacji zajęć, w których skład wchodzą zajęcia warsztatowe, wycieczki oraz zabawy tematyczne. Od zajęć o tradycjach wielkanocnych będziemy zamieszczać krótkie relacje z naszych regionalnych poczynań.

Mam nadzieję, że udział Dzieci w projekcie „Kraków oczami Dziecka” przyniesie im wiele radości oraz zaspokoi choć częściowo naturalną, dziecięcą ciekawość świata. Rodzicom zaś życzę wiele radości i satysfakcji z odkrywania w Swoich Dzieciach nowo nabytej wiedzy i umiejętności praktycznych.

„Dla człowieka, podobnie jak dla ptaka,

świat ma wiele miejsc, gdzie można odpocząć

ale tylko jedno, gdzie jest gniazdo”

Oliver Wendel Holmes

Katarzyna Rosek

Punkt Przedszkolny Nanulak

[1] J. Engiel, M. Podlasiecka : Mój region Mazowsze. „Zeszyt Edukacji Regionalnej”, Warszawa, 2000, WSiP, s. 5.

[2] E. Ponisz : Regionalizm, edukacja regionalna. „Wszystko dla Szkoły”, 2001, nr 2, s. 2.

[3] Tamże... s. 3.

[4] E. Karczowska : Mała ojczyzna w pracy przedszkola. „Wychowanie na Co Dzień”, 1998, nr 2, s. 26.

[5] Tamże... s. 26.

[6] Dziedzictwo kulturowe w regionie . Założenia Programowe MEN, Warszawa, 1995.

[7] M. Cholewa: Skąd pochodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy?. „ Nowa Szkoła” 2001, nr 8, s.8-11

[8] W. Orlińska: Wychowanie patriotyczne w przedszkolu. „Wychowanie w Przedszkolu” 1976, nr 7/8, s. 362-368.

[9] Tamże....s. 362-368

[10] K. Piegzik: Piękno ludowego zwyczaju . „Wychowanie w przedszkolu” 1983, nr 2, s. 115-116.

[11] R. Folejewska: Rośnij z Didasko. Program wychowania przedszkolnego wraz z materiałami pomocniczymi dla nauczycieli, Warszawa, 2001, s16.